Τα έθιμα της Αποκριάς...


Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο



Η λέξη αποκριά γενικά δηλώνει την τελευταία
ημέρα που επιτρέπεται η κρεοφαγία, πριν αρχίσει
περίοδος νηστείας. Ειδικότερα η λέξη, συνήθως
στον πληθυντικό Αποκριές, σχετίζεται με την κρε-
ατοφαγία που προηγείται της νηστείας της Μεγάλης
Σαρακοστής για το Πάσχα. Κατ’ επέκταση ταυτίζεται
με ολόκληρο το χρονικό διάστημα των τριών πρώ-
των εβδομάδων του Τριωδίου, που αρχίζει την
Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου. Οι Αποκριές
αυτές λέγονται από το λαό και Μεγάλες Αποκριές.
Στην Κύπρο ονομάζονται και Μεγάλες Σήκωσες,
επειδή «σηκώνονται από τα τραπέζια όλα τα κρε-
ατινά» ή, σύμφωνα μ’ άλλη ερμηνεία επειδή τότε
«σηκώνουν» δηλ. ξεφαντώνουν. Τόσο για τις πό-
λεις όσο και για την ύπαιθρο οι Αποκριές είναι πε-
ρίοδος διασκέδασης και ευτυχίας, μια χαρούμενη
παρένθεση ανάμεσα στη λατρεία του Δωδεκάη-
μερου και στη νηστεία της Μεγάλη Σαρακοστής.
Ο αστικός εορτασμός της Αποκριάς, γνωστός πε-
ρισσότερο με την ονομασία Καρναβάλι, προγραμ-
ματισμένος και τυποποιημένος, διαμορφώθηκε
από την αρχή με καθαρά ψυχαγωγικούς σκοπούς,
όπως το σύγχρονο Πατρινό Καρναβάλι. Αντίθετα
ο παραδοσιακός εορτασμός στην ύπαιθρο διατηρεί
μέρος ακόμη από τον παλαιό μαγικοθρησκευτικό
χαρακτήρα του, με τις συνεστιάσεις δε και τις δια-
σκεδάσεις που ακολουθούν τονώνει τους συγγε-
νικούς και φιλικούς δεσμούς των κατοίκων κάθε
χωριού. Το κύριο γνώρισμα της Αποκριάς αποτε-
λούν οι μεταμφιέσεις, με συνηθέστερους τύπους
τον γαμπρό και τη νύφη, την καμήλα, την αρκούδα
κ.λπ., ενώ συνηθέστατο θέμα και θέαμα του απο-
κριάτικου πανηγυριού είναι ο γάμος, με πολλά στοι-
χεία που προσφέρονται για σάτιρα. Στη Ζάκυνθο
ειδικότερα συνηθίζονται οι λεγόμενες «Ομιλίες»,
κανονικές θεατρικές παραστάσεις από αυτοδίδα-
κτους ηθοποιούς του νησιού. Σε πολλά μέρη της
ελληνικής υπαίθρου, οι παραδοσιακές αποκριάτικες
εκδηλώσεις αποκτούν οπωσδήποτε ιδιάζουσα μορ-
φή και περιεχόμενο, όπως στον Σοχό Θεσσαλονίκης
και στη Νάουσα Ημαθίας. Στον Σοχό, π.χ., ο πα-
νηγυρισμός αποβλέπει στην πλούσια παραγωγή
καλαμποκιού και οι μεταμφιεσμένοι, οι οποίοι είναι
ζωόμορφοι, πιστεύεται ότι συμβολίζουν στρατιώτες
του Αγίου Θεοδώρου που κάποτε πολιορκήθηκαν
στη γύρω περιοχή, κατόρθωσαν όμως να διαφύγουν
ντυμένοι με προβιές μαύρων τράγων. Στη Νάουσα
οι νέοι ντύνονται, με παραδοσιακές τοπικές στολές
και κατάλληλη προσωπίδα, «Μπούλες» και «Γενί-
τσαροι», συγκροτημένοι δε σε ομάδες γυρίζουν
την πόλη χορεύοντας υπό τους ήχους ζουρνάδων
και νταουλιών. Χοιροφαγία της Αποκριάς συνηθί-
ζεται κυρίως στη Νότια και τη νησιωτική Ελλάδα,
ενώ στη Βόρεια Ελλάδα σφάζουν όρνιθα ή πετεινό.
Η σφαγή των χοιρινών ή των πουλερικών συνο-
δεύεται με τελετουργικές – δεισιδαιμονικές και
μαντικές πράξεις. Στην περιοχή π.χ. της Κοζάνης
το Σάββατο βράδυ της κρεατινής, μόλις χτυπήσει
εσπερινό η καμπάνα, η κάθε νοικοκυρά σφάζει μέ-
σα σε ταψί μαύρη κότα και με το αίμα της αλείφουν
οι σπιτικοί τα μέτωπά τους, ενώ τα φτερά και τα
κόκαλά της τα μαζεύουν και τα παραχώνουν για
να προφυλάξουν τις κότες τους απ’ τα γεράκια.
Στο σφάξιμο του χοίρου με το αίμα του ζώου σχη-
ματίζουν σταυρούς στα μέτωπα των παιδιών και
στις πόρτες των σπιτιών για προφύλαξη από τα
κακά πνεύματα ή παρατηρούν το συκώτι, κάνοντας
προβλέψεις για την υγεία των ατόμων της οικο-
γένειας κ.λπ. Αλλά ενώ η Πέμπτη της Κρεατινής
είναι ημέρα ιδιαίτερης χαράς, το Σάββατο της ίδιας
εβδομάδας καθώς και τα δύο επόμενα Σάββατα,
της Τυρινής και της πρώτης εβδομάδας της Σαρα-
κοστής, των Αγίων Θεοδώρων όπως λέγεται, είναι
αφιερωμένα στη λατρεία των νεκρών, με επισκέ-
ψεις στους τάφους, διανομή κόλλυβων για συγ-
χώρεση και με διακοπή κάθε εργασίας, όπως πα-
ραστατικά εκφράζει η πανελλήνια αποστροφή:
«Ανάθεμα που δούλεψε τα τρία τα Σάββατα / Κρε-
ατινή και Τυρινή και των αγιώ Θοδώρω». Παρά την
εκκλησιαστική καθιέρωση των Ψυχοσάββατων,
φαίνεται ότι σ’ αυτά υπόκειται επιβίωση αρχαίου
νομίμου. Για την ίδια περίπου εποχή που σήμερα
πανηγυρίζονται οι Αποκριές, στην αρχαιότητα τε-
λούνταν τα Αθηναϊκά Ανθεστήρια, εορτή όχι μόνο
των ανθέων αλλά και των ψυχών. Ο παραδοσιακός
εορτασμός της Αποκριάς – όπως και ο αστικός –
κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή της Τυροφά-
γου. Μεταμφιέσεις, χοροί, τραγούδια, διασκεδάσεις
συνεχίζονται όλη την ημέρα. Στην Κύπρο, π.χ., οι
οικογένειες κάθε χωριού συγκεντρώνονται σ’ ένα
ή δύο σπίτια φέρνοντας μαζί και τα φαγητά τους
και εκεί δειπνούν όλοι μαζί και διασκεδάζουν, ενώ
στην Κάρπαθο παλαιότερα όλες οι οικογένειες δει-
πνούσαν και διασκέδαζαν στο σπίτι του προεστού
του χωριού τους. Η εβδομάδα της Τυρινής λέγεται
και Μακαρονού. Η προτίμηση στα ζυμαρικά δεν
φαίνεται άσχετη με τη λατρεία των ψυχών στην
περίοδο αυτή.
Όπως σχετικά παρατηρεί ο Φ. Κουκουλές (Λα-
ογραφία 6, σ. 541-546), αρχικά η λέξη «μακαρώ-
νια» σήμαινε τροπάρια μακαριστικά, αναπαύσιμους
μακαρισμούς στις κηδείες ή στα περίδειπνα, στα
οποία προσφέρονταν συνήθως ζυμαρικά. Στα πε-
ρισσότερα μέρη το δείπνο της Τυρινής τελειώνει
με αβγό και με σχετικούς αστεϊσμούς αλλά και μαν-
τικές παρατηρήσεις. Στη Σύρο, π.χ., καθώς και σε
πολλά άλλα μέρη, κρεμούν ένα αβγό από το ταβάνι
ψηλά και όπως κάθονται όλοι γύρω στο τραπέζι
«του δίνουνε μια κουταλιά και φέρνει βόλτα στο
τραπέζι και δοκιμάζουνε ο καθένας να το πιάσει
με το στόμα του. Με αβγό κλείνομε το στόμα μας
για τη Σαρακοστή και τη Λαμπρή πάλι με αβγό ξα-
νανοίγομε». Στην Κύπρο, στην περιοχή της Πάφου,
όπου υπάρχει όμοιο έθιμο, η «Δαγκανούρα»,
καίουν την κλωστή με την οποία έχουν δέσει το
αβγό. Αν καεί η κλωστή, θα είναι καλή η χρονιά.
Τέλος, και στην περιοχή της Καστοριάς καίουν
επίσης την κλωστή και παρατηρούν πόσο ψηλά θα
καεί, κάνοντας έτσι προγνώσεις αλλά και ευχές για
το ύψος που θα φτάσουν τα στάχια των σιτηρών
που έχουν σπείρει. Αλλά και με άλλα μέσα μαν-
τεύονται την αποκριάτικη περίοδο. Τα κορίτσια,
π.χ., βάζουν κάτω από το μαξιλάρι τους ένα μα-
καρόνι ή ένα κομμάτι ψωμί από το τραπέζι και
ονειρεύονται τον μέλλοντα σύντροφό τους.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου